Jonathan Holslag overschouwt de gevolgen van corona voor de internationale politiek: “De Europese elite is één grote angsthazenkolonie”

De teloorgang van Europa. De bevolkingsexplosie in Afrika. De meedogenloze strijd tussen Amerika en China om de wereldmacht. Dat zijn vandaag de drie grote spanningsvelden in de internationale politiek, zegt hoogleraar Jonathan Holslag. “Corona heeft die spanningen nog meer blootgelegd én versterkt.” De befaamde expert in internationale relaties vreest voor het einde van de Europese Unie. “De Europese elite is één grote angsthazenkolonie. De Unie loopt daardoor op de klippen.”

Het waren ook voor universiteitsdocenten waanzinnige maanden. Isolatie. Online lessen. Examens met plexiglas tussen leraar en student. Toch waagt Jonathan Holslag zich niet aan vakantie deze zomer. Corona is één reden, een nieuw boek een tweede. “Ik wil veel schrijven, want ik verwacht een hevig najaar aan de universiteit”, vertelt hij. “Corona is lang niet weg.” Dat de tweede golf deze week van start is gegaan, heeft hem niet doen schrikken. “De meeste deskundigen zagen dat aankomen. Een pandemie is sowieso moeilijk in te dijken. Dat staat of valt met het gedrag van mensen. In de warme zomermaanden blijkt het moeilijker om discipline te tonen.”

Veel mensen worstelen met vrijheid versus verantwoordelijkheid, heb ik het gevoel.

Dat is zo. Dat is ook een moeilijk evenwicht. (denkt na) Wij, in het westen, zijn de voorbije decennia nauwelijks gewezen op het belang van verantwoordelijkheid. Als we onze belastingen betalen en de wet volgen, dan mogen we leven in omzeggens alle vrijheid. We moeten doorgaans weinig burgerzin tonen. Volgens mij zal er aan dat tijdperk een einde komen. Er is wereldwijd een toenemende spanning tussen de westerse democratie, die te ver doorgeslagen is in de richting van het individualisme, en andere landen, die vooral collectivistisch zijn. China is daarvan het mooiste voorbeeld. Dat is een land waar de macht van de overheid heel groot is.

In een dictatuur wordt niet geworsteld met dat evenwicht, want van vrijheid is daar amper sprake.

(knikt) De voor- en nadelen van een dictatuur komen in deze crisis duidelijk naar voren in China. Het grote voordeel is dat er kordaat gehandeld kan worden. Op één dag kan een land van 1,4 miljard inwoners in lockdown gezet worden. Een democratie kan daar moeilijk tegen opboksen. Anderzijds wordt wie kritisch is, onderdrukt. Dat hebben de dokters en de opiniemakers die waarschuwden voor corona, aan den lijve ondervonden. Dat heeft gezorgd voor twee weken vertraging in de strijd tegen het virus.

Maar u zou het niet slecht vinden als wij een beetje zouden opschuiven?

Een sterke democratie heeft een efficiënte overheid nodig. Veel westerse landen verwarren dat echter met een grote overheid. Dat is het probleem. België is de exponent daarvan. Veel overheid, weinig efficiëntie. Dat maakt onze democratie heel kwetsbaar. Bovendien missen we leiderschap. Onze politici gaan in wedloop met elkaar om burgers ter wille te zijn. Ik wil geen dictatuur, verre van. We zullen wel op zoek moeten naar een nieuw evenwicht, met een sterke overheid, meer leiderschap en meer burgerzin. Anders gaan we ingehaald worden door autoritaire regimes. Dat kunnen we onze kinderen en kleinkinderen niet aandoen. Ik wil onze democratie en onze vrijheden behouden. De komende decennia zal dat een gevecht op leven en dood worden.

“Onze rivalen hebben goed gezien hoe een klein virus een grote samenleving kan destabiliseren. IS bijvoorbeeld.”

Wat leert u uit de coronacrisis over de internationale verhoudingen?

Er zijn vandaag drie grote spanningsvelden. Corona heeft die nog meer blootgelegd én versterkt. Het eerste is de verzwakking van de westerse wereld, en dan vooral van Europa. Het tweede is de demografische explosie in het zuiden. En drie: de grote tweestrijd om de wereldmacht tussen Amerika en China.

U gelooft niet meer in een sterke Europese Unie, schreef u begin deze maand in een opmerkelijk opiniestuk.

Ik ben een rabiaat voorstander van een sterk Europa. Maar ik stoor mij heel hard aan zijn huidige politieke elite. Deze generatie van leiders klopt zich graag op de borst met kleine realisaties, maar slaagt er niet in om de kern van de problemen aan te pakken. We zagen dat deze week opnieuw. Er is een akkoord over de begroting. Men trekt de geldkraan open. Hoera. Maar men mankeert de moed om dat te koppelen aan bijvoorbeeld een stevig handelsbeleid. Dat is dweilen met de kraan open. Dat geldt ook voor asiel en migratie. Wij sluiten deals met dictators zoals de Turkse president Erdogan, we kopen hen eigenlijk om én maken hen op die manier sterker. Dat is kortetermijnpolitiek. Op lange termijn is dat nefast.

Wat zou er moeten gebeuren, volgens u?

De internationale politiek: dat is eten of gegeten worden. In Amerika beseft men dat. Wie zijn macht wil behouden en zijn waarden wil verdedigen, moet de concurrentie dúrven aangaan met externe rivalen. Europa durft dat niet. Europa ligt in een soort coma, en de leiders doen er alles aan om dat zo te houden. De Europese elite is één grote angsthazenkolonie. De Unie loopt daardoor geleidelijk op de klippen. De Brexit is een belangrijke aanwijzing dat dat aan het gebeuren is. De matige steun onder de bevolking is een andere. Onze leiders ontbreken moed en daadkracht en ik zie weinig aanwijzingen dat dat op korte termijn zal veranderen. Ze bezondigen zich eigenlijk aan wat ze, terecht, extreemrechts verwijten: demagogie. Dat geldt voor Europa, maar ook voor België.

Wie wint de strijd om de wereldmacht: Amerika of China?

Dat is moeilijk om te voorspellen. Ik dacht lange tijd Amerika. Dat is een eilandstaat zonder grote rivalen op de eigen landmassa. Dat is anders voor China. Dat heeft Rusland, Japan én India in zijn nabijheid. Maar ik moet mijn mening herzien. De Chinese diplomatie bewerkt haar vijanden op meesterlijke wijze. Rusland wordt verleid met dure oliecontracten. Er worden Japanse investeerders aangetrokken. Zelfs met India wordt opnieuw gesproken over economische samenwerking. (denkt na) Het zal volgens mij een uitputtende strijd worden, die tientallen jaren kan duren.

Zal die ook militair zijn?

De strijd zal economisch zijn, technologisch, politiek én ook militair. Onvermijdelijk. Ik kijk vooral naar de strijd om de Stille Oceaan, die voor de twee machten heel belangrijk is. China is de grootste marinevloot ter wereld aan het bouwen.

“De Belgische politiek gaat plat op de buik als Chinese investeerders op de deur kloppen. Dat is zó fout.”

Voor wie moeten we vooral bang zijn?

Een dominant China zou voor ons veel problematischer zijn dan een dominant Amerika. Let wel: ik zeg daarmee niet dat wij Amerika moeten achternahollen. We moeten vooral zelf voor onze welvaart zorgen. Maar als China de macht grijpt, kan dat grote gevolgen hebben. China contesteert onze democratie, onze waarden, onze vrijheden. Amerika niet. We moeten daar goed over nadenken. In welke wereld willen we onze kinderen en kleinkinderen zien opgroeien? Ik zou het maar akelig vinden mocht dat in de schaduw van het Chinese regime zijn.

Dat China in deze crisis plots medisch materiaal leverde aan Europa, ook aan ons land, zegt iets over de ambitie van deze grootmacht.

(knikt) Dat is de typische verdeel-en-heerspolitiek van alle grootmachten. China wil Europa eigenlijk verzwakken. Ze steunt het ene land wel en het andere land niet. Helaas loopt onze elite blind in die val. Veel Europese landen denken dat China het land is van de gouden bergen. Kijk naar de Belgische politiek. Die gaat plat op de buik als Chinese investeerders op de deur kloppen. Dat is zó fout. Men denkt niet meer na.

Dat Amerika in deze crisis veel harder getroffen wordt dan China, 145.000 doden versus 4.500, zegt dat iets over het politieke systeem?

Zeker weten. Amerika kampt al lange tijd met structurele tekortkomingen op vlak van gezondheidszorg. Ook de Trump-administratie heeft enkele preventiemechanismen ontmanteld. Dat is typerend voor de Amerikaanse samenleving, waar een sterke neiging naar individualisme bestaat. Dat is nefast in een crisis zoals deze. China kan veel kordater optreden. Ik zou de Chinese cijfers wel met een stevige korrel zout nemen. Maar dan nog: het verschil is te groot.

Waarom spreekt de Amerikaanse president Donald Trump consequent over het ‘Chinese virus’?

Dat maakt deel uit van de informatieoorlog die een cruciaal onderdeel is van de machtsstrijd tussen die twee landen. Bovendien wil Trump zijn achterban scherp houden. China is op dat vlak een gedroomde vijand voor hem. Hij zal dat zeker uitspelen in de verkiezingscampagne. Maar ook het omgekeerde gebeurt. In China wordt voortdurend benadrukt hoezeer Amerika faalt in de bestrijding van het virus.

De twee landen wijzen ook naar elkaar voor het ontstaan van het virus. Trump zegt in een Chinees labo, Chinese bronnen wijzen naar een Amerikaans labo.

Dat wijst onrechtstreeks op een erg akelige kant van de geopolitiek vandaag. De grote spelers voeren onderzoek naar biologische oorlogvoering, al was het maar om de verdediging klaar te hebben. Trouwens, ook onze rivalen hebben goed gezien hoe een klein virus een grote samenleving kan destabiliseren. IS bijvoorbeeld: deze terreurgroep is meer dan ooit gefascineerd door de mogelijkheden daarvan.

U sprak nog over een derde spanningsveld: de demografische explosie in het zuiden.

De bevolking van Afrika groeit met dertig miljoen mensen per jaar. Dat is twee procent. Tegelijkertijd daalt de voedselproductie. Dat is een gevolg van onder meer de klimaatopwarming. Dat zal voor grote spanningen zorgen. In Afrika, maar ook op andere continenten. Een stijgende migratiedruk bijvoorbeeld.

Intussen worden wereldwijd standbeelden besmeurd en verwijderd: Leopold II, Christopher Columbus, zelfs Winston Churchill moet eraan geloven. Wat zegt de historicus in u daarvan?

(blaast) Dat is simplistisch omgaan met de geschiedenis. Dat is haast even simplistisch als het racisme dat terecht aangeklaagd wordt. Het kolonialisme is inderdaad een zwarte bladzijde in onze geschiedenis. Het is goed dat we daarmee in het reine willen komen. Maar kolonialisme was evenzeer een universeel gegeven. In andere landen wordt daar anders over gesproken. China bijvoorbeeld is zelfs fier op haar imperiaal verleden, terwijl dat ook gepaard ging met slavernij en afgehakte handen. We moeten dat goed beseffen. Wat Leopold II aanrichtte in Congo, was schokkend. Toch was dat geen anomalie in die tijd, integendeel. Een land koloniseerde een ander land om de eigen industrie overeind te houden. Dat was een universeel gegeven, geen westerse, witte zonde.

Verliest Europa zich te veel in schaamte voor het verleden?

Dat vind ik wel. Ik herhaal het: in de internationale politiek geldt de wet van de jungle: je eet of je wordt gegeten. Wij staan op het punt ten prooi te vallen aan onze rivalen. Je mag naar je geschiedenis kijken. Je moet dat zelfs doen, want je kan daar veel wijsheid uit putten. Maar dat mag niet verlammend werken. Je moet ook naar de toekomst kijken. (zwijgt even) Het is een weinig prettige ervaring om macht te verliezen. Het behoud van macht is zelfs cruciaal. Maar het verantwoordelijk gebruiken van macht, is even belangrijk. In dat opzicht vind ik dat we met meer hoop en ambitie de toekomst van de volgende generaties moeten veiligstellen.