Kinderrechtencommissaris Caroline Vrijens: “Heel bezorgd over de plannen rond asiel en migratie”

Staan de rechten en het welzijn van onze kinderen en jongeren onder druk? Kinderrechtencommissaris Caroline Vrijens maakt zich grote zorgen. Over de stijgende suïcidepogingen. Een verbod op TikTok is niet de oplossing, zegt ze. Over kinderen op de vlucht zonder ouders. Over kinderarmoede. Al ziet ze gelukkig ook lichtpuntjes. Een gesprek om over na te denken bij het ontbijt …

De kinderrechtencommissaris waakt over de naleving van de kinderrechten in de meest brede zin van het woord. Deze functie werd in 1997 boven de doopvont gehouden in de nasleep van de affaire-Dutroux. Intussen zit Caroline Vrijens, een enthousiaste juriste uit Sint-Pieters-Leeuw, al ruim vijf jaar op deze stoel. “Het commissariaat werd opgericht door zes vrouwelijke parlementsleden van verschillende kleuren. We mogen hen dankbaar zijn, want het is een illusie te denken dat kinderrechten verworven zijn, ook hier. Corona was het beste voorbeeld. In het begin werden kinderen en jongeren helemaal vergeten door beleid en experten. Ik heb me toen dikwijls héél kwaad gemaakt. (glimlacht) Dat wij hard nodig zijn, zien we ook aan de 1.300 klachten die hier jaarlijks binnenkomen.”

Bijna de helft gaat over onderwijs. Is dat de plek waar kinderrechten het meest op de proef gesteld worden?

“Dat zou ik niet zeggen. Dat de meeste meldingen daarover gaan, is eerder omdat veel kinderen daarmee in aanraking komen. Uiteraard lopen er ook dingen verkeerd. Dat gaat bijvoorbeeld over leerlingenvervoer voor kinderen met een beperking, over wachtlijsten, sancties, pestgedrag, enzovoort. Wat wij dan kunnen doen, is bemiddelen, doorverwijzen en het beleid adviseren.”

De tweede meeste meldingen gaan over het gezin, en dan specifiek over scheidingen. Dat verrast mij wel.

“De verhalen die we binnenkrijgen, zijn vaak schrijnend. Ouders die hun kinderen vragen om te kiezen: vreselijk is dat! Helaas kunnen wij hier niet veel doen, want wij zijn geen hulpverleners. (even stil) De impact van een scheiding op een kind wordt onderschat, zeker van een vechtscheiding.”

“Ik begrijp dat het beleid iets wil doen, maar sociale media verbieden voor kinderen, zal het probleem niet oplossen”

“Justitie werkt het conflict ook in de hand: ouders worden tegenover elkaar gezet met elk hun advocaat. Gelukkig zijn er intussen ook heel wat rechtbanken die experimenteren met een meer verzoenend model, waarbij oplossingsgericht gewerkt wordt.”

Waar ligt ú vandaag het meeste wakker van?

“Van kinderen die op de vlucht zijn zonder ouders en hier dus alleen toekomen. Dat zijn de meest kwetsbare kinderen, want zij hebben geen caring adult zoals we dat noemen – geen volwassene die bij hen leeft, voor hen zorgt en voor hen op tafel slaat. Gelukkig zijn er voogden die belangrijk werk doen. (even stil) Je moet je dat eens voorstellen. Deze kinderen zijn op de vlucht voor oorlog. Welke traumatische dingen hebben zij niet meegemaakt, thuis en onderweg? Dan kom je hier toe en als je geluk hebt, vind je een plaats in de jeugdhulp. Oké. Maar helaas zijn er daar te weinig plaatsen en belanden veel kinderen in grote collectieve centra. Dat is niet oké.”

Is de opvang in dit land niet kind-waardig?

“Ik vind van niet. (wikt haar woorden) Fedasil en de andere diensten doen wat ze kunnen, maar grote centra zullen nooit geschikte plekken zijn voor kinderen en jongeren. Er is daar te weinig begeleiding op maat. Een kind moet onderwijs kunnen volgen, psychologische ondersteuning krijgen, het contact met de ouders moet hersteld worden, enzovoort. Wij pleiten voor kleinschalige opvang, waar een warm en familiaal klimaat heerst.”

De nieuwe federale regering wil het strengste asielbeleid ooit voeren. Houdt u dan uw hart vast?

“Ja, wij zijn heel bezorgd over de plannen rond asiel en migratie. Ik kan begrijpen dat de regering controle wil over migratie. Opvang kan inderdaad druk zetten op een samenleving. Maar wij zijn als land ook verantwoordelijk voor de kinderen die hier toekomen. Ook dat staat in het kinderrechtenverdrag. (benadrukt) Wij hebben de plicht om voor hen te zorgen en hen op een menselijke manier op te vangen – beter dan nu.”

Het is moedig dat u dat zegt. Er zijn niet veel mensen die nog publiekelijk opkomen voor wie op de vlucht is.

“Het is geen populaire boodschap, maar ik ga die blijven brengen. (zwijgt even) We mogen nooit vergeten dat kinderen in hun leven volledig afhankelijk zijn van volwassenen. Sommige kinderen hebben echter geen volwassenen in de buurt. Dat zijn de meest kwetsbaren en het is mijn taak om voor hen op te komen.”

Vorige week in het nieuws: spoeddiensten zien sinds corona een stijging van het aantal kinderen en jongeren met suïcideplannen en zelfbeschadigend gedrag. Was u verbaasd toen u dat las?

“Neen, helaas niet. Dat zijn schokkende cijfers, maar we weten al enkele jaren dat het mentaal welzijn zwaar onder druk staat. Er zijn verschillende verklaringen. De coronapandemie bijvoorbeeld: dat heeft echt wel grote impact gehad. De klimaatuitdaging is ook iets waar veel jongeren zich zorgen over maken. De digitale wereld ook: kinderen en jongeren worden voortdurend blootgesteld aan prikkels. Dat is een groot verschil met veertig jaar geleden, toen ik kind was. Wij konden soms eens ontsnappen zonder dat iemand wist waar we waren.”

‘Kinderen en jongeren stoten vandaag op onbereikbare idealen’, liet een kinderpsychiater noteren in De Standaard.

“(knikt) Als je 12 jaar bent, spiegel je je graag aan anderen. Op sociale media krijg je natuurlijk alleen maar de meest fantastische verhalen te zien. Ik kan mij voorstellen dat dat niet goed is voor het zelfbeeld van een 12-jarige. Er zijn al studies die aantonen dat er een link tussen sociale media en eetstoornissen.”

Vlaams Welzijnsminister Caroline Gennez (Vooruit) wil daarom een verbod op sociale media voor kinderen. Is dat een goed idee?

“Ik wil eerst zeggen: ik begrijp de ongerustheid en ik begrijp dat het beleid iets wil doen. Máár: in een kramp schieten en alles verbieden, zal het probleem niet oplossen. Er is een tussenweg. Wat mij opvalt, is dat er vandaag amper spelregels zijn voor het online verkeer. Ik denk dat wij daar binnen twintig jaar met grote ogen op zullen terugblikken. Je moet regels opleggen, ervoor zorgen dat kinderen niet alles kunnen en niet alles te zien krijgen. Dat is één stuk van de puzzel. Een ander stuk is: we moeten kinderen leren omgaan daarmee. Als er iemand verdrinkt in een zwembad, ga je ook niet alle zwembaden afsluiten.”

Wie zijn ‘we’? Wordt dat niet weer een extra taak voor onze scholen?

“Dat is een gezamenlijke taak voor scholen, ouders, platformen en beleid. Ik vind bijvoorbeeld dat er in het lager onderwijs meer aandacht mag zijn daarvoor. Maar ik kijk niet alleen naar de scholen. Er zijn al tools beschikbaar voor ouders om de schermtijd te beperken en te monitoren. Maak daar gebruik van. Verbieden is te eenvoudig. Sociale media hebben ook positieve kanten.”

Ook voor kinderen?

“Ja. Als kinderen vandaag meer weten dan veertig jaar geleden, is dat ook dankzij de sociale media. Kinderen die zich anders voelen, kunnen op sociale media gelijkgestemden zoeken. Enzovoort.”

U vreest niet dat een hele generatie zich in slaap laat wiegen door TikTok?

“Neen, dat is een brug te ver. Ik vind dat volwassenen dikwijls te paternalistisch naar kinderen kijken. Als ik misschien één tip mag geven: ga in dialoog met je kind, vraag wat het doet op sociale media. Soms zijn dat heel mooie dingen. (plots feller) Er zijn trouwens veel volwassenen die het slechte voorbeeld geven door zelf urenlang te scrollen. Wat verwacht je dan van je kind? Als je dat echt gevaarlijk vindt, moet je misschien afspreken om af en toe sámen de smartphone aan de kant te leggen.”

Hoe kijkt u naar het smartphoneverbod dat Onderwijsminister Zuhal Demir (N-VA) in het secundair onderwijs wil? De Vlaamse Scholierenkoepel is tegen.

“Als je ergens de smartphone wil weren, dan begrijp ik dat je dat in het onderwijs doet. Het is trouwens daar dat cyperpesten meestal begint. Hier heb ik dus minder problemen mee dan met een algemeen verbod op sociale media.”

Maar misschien moet de regering zich eerst en vooral bezighouden met de wachtlijsten in de jeugdzorg?

“(resoluut) Dat is zeker zo. Als je de schokkende cijfers wil verklaren, mag je niet alleen naar sociale media kijken. De wachtlijsten zijn al veel langer een probleem. Een pluim trouwens voor deze Vlaamse regering die daar eindelijk een prioriteit van wil maken. De vraag is nu hoe ze dat zal doen. Wij gaan dat goed opvolgen.”

Algemeen bekeken: is de nieuwe Vlaamse regering een regering die de kinderrechten vooropzet?

“Er staan veel positieve punten in het regeerakkoord: de aandacht voor mentaal welzijn en jeugdzorg, het antipestbeleid dat elke school moet voeren, de inzet op inclusie. Maar er zijn ook bezorgdheden. Een goede woning is de basis van alles, maar nog altijd staan er 400.000 mensen op een wachtlijst voor een sociale woning, waarvan één derde minderjarig is.”

“Waar ik het meeste wakker van lig? Van kinderen die op de vlucht zijn zonder ouders en hier dus alleen toekomen”

“Hoe zal dit opgelost geraken? Als het gaat over onderwijs, vinden wij de focus op sanctionering niet goed. Als je ouders sanctioneert omdat ze geen Nederlands spreken, ga je uiteindelijk ook het kind treffen.”

In het regeerakkoord staan er geen grote woorden over kinderarmoede, hoewel maar liefst 12 procent van de kinderen tussen 0 en 3 jaar in armoede opgroeit. Wat denkt u daarvan?

“Op dat vlak blijven we inderdaad op onze honger zitten. Er wordt een grote stap vooruit gezet met de gezonde schoolmaaltijden, maar dat is niet genoeg. Het beste instrument om kinderarmoede te bestrijden, volgens experten zoals Wim Van Lancker, is het groeipakket (de vroegere kinderbijslag, red.). Dat zou meer gedifferentieerd moeten worden. Vandaag krijgen ook zeer bemiddelde mensen hun deel van het groeipakket. Is dat nodig? Dat debat moeten we toch eens voeren. (even stil) Armoede is een complex probleem. Er is niet één oorzaak of oplossing. Ook de besparingen die de federale regering wil doorvoeren, baren mij zorgen.”

Is de federale regering minder bezig met kinderrechten?

“Dat is te vroeg om te zeggen. Maar als iedereen een stukje moet bijdragen tot de besparingen, dan zullen ook kinderen en jongeren getroffen worden. Dat is net wat wij willen vermijden. Let wel: er staan ook dingen in het federaal regeerakkoord die mij aangenaam verrast hebben.”

Vertel.

“De afschaffing van de donoranonimiteit bijvoorbeeld. Dat is iets wat wij al lang vragen. Kinderen hebben het recht om hun afstamming te kennen. Andere goede dingen zijn onder meer de regeling rond draagvrouwschap, de invoering van de kindtoets bij het politiewerk en de vertrouwenspersoon bij scheidingen. Wat we ook toejuichen, is dat er nagedacht wordt over de verlofstelsels na de geboorte van een kind. Je ziet: als het positief is, zeggen wij het ook. (lacht)”

Tot slot: uw mandaat loopt in augustus ten einde. Bent u tevreden over de impact die u hebt gehad?

“Ja, eigenlijk wel. Ik denk in alle bescheidenheid te mogen zeggen dat wij met het hele team gewogen hebben op het beleid. Ik heb al verwezen naar de coronacrisis. Het beleid en de experten waren aanvankelijk niet bezig met kinderen en jongeren. Dat veranderde toen wij met de resultaten kwamen van een grootschalige bevraging bij 44.000 kinderen en jongeren. Daar kon niemand meer omheen. (op dreef) Ik was bijvoorbeeld heel kritisch voor de mondmaskerplicht op school bij de kleinste kinderen. Ik heb daar bakken kritiek voor gekregen, tot op het hoogste niveau. Maar sorry, ik vond dat waanzin. Ik ben ook fier op de nieuwe wetgeving rond echtscheidingen. Ook kinderen onder de 12 jaar hebben nu automatisch spreekrecht. Dat is iets waar wij hard voor geijverd hebben. Of de oprichting van de Commissie van Toezicht voor Jeugdinstellingen. En zo kan ik nog wel eventjes doorgaan. Maar daar is geen plaats voor, zeker? (lacht)”

Als ik u zo enthousiast bezig hoor: zou u nog graag een tweede termijn van zes jaar willen?

“Jawel, omdat ik nog heel veel werk zie en nog altijd dezelfde drive voel als toen ik eraan begon. De microbe heeft mij helemaal te pakken. Weet je wat zo mooi is? Dat mijn drie grote passies hier samenkomen: kinderrechten, jeugdhulp en beleid. Toen deze positie vrijkwam, wist ik meteen: dat is iets voor mij. En dat blijkt ook het geval te zijn. Dus ja, ik hoop dat mijn mandaat verlengd wordt, maar die beslissing ligt natuurlijk in handen van het Vlaams parlement.”

In dit interview gaat het onder meer over suïcide. Heb je nood aan een gesprek? Dan kan je terecht ophet gratis nummer 1813 of op zelfmoord1813.be