Vijf jaar na corona wordt viroloog Marc Van Ranst nog dagelijks bedreigd: “Massamoordenaar, dat krijg je heel de tijd te horen”

LEUVEN – Soms neemt een interview een wending die je naar adem doet happen. Dit is er zo eentje. Zelfs vijf jaar na het uitbreken van covid wordt viroloog Marc Van Ranst nog élke dag bedreigd. “Ik neem elke dag een andere route naar huis en doe dat nooit op hetzelfde uur”, zegt hij bijna gelaten. Een terugblik op een verwoestende pandemie met de man die vanaf dag één in het oog van de storm stond.

In januari 2020 breekt een nieuw coronavirus uit in het Chinese Wuhan. Op 3 februari raakt de eerste Belg besmet: de West-Vlaming Philip Soubry. De man wordt in quarantaine gezet in een Brussels ziekenhuis. Er volgt meteen een persconferentie van minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open VLD). Toen al aan haar zijde: viroloog Marc Van Ranst, ooit griepcommissaris. De boodschap: no worries. Beelden van een kerngezonde Soubry, nippend aan een donkere Leffe, worden de wereld ingestuurd. Het eerste sterfgeval in ons land wordt pas op 10 maart geregistreerd. Uiteindelijk zouden wereldwijd meer dan zeven miljoen (!) mensen sterven aan de gevolgen van covid-19.

Vijf jaar later ontmoeten we Marc Van Ranst in het Rega Instituut in Leuven. Zijn labo, zeg maar. “Meneer Soubry was de ideale eerste patiënt. Stel je voor dat hij dodelijk ziek was. Dan zou er meteen paniek uitgebroken zijn. Nu niet. Zo kon de bevolking stap voor stap voorbereid worden.” De viroloog oogt kwiek – kwieker dan tijdens de crisis. Of de griep hem nog niet te pakken heeft, wil ik eerst weten. “Gelukkig niet. Ik ben gevaccineerd, maar dat biedt geen honderd procent garantie. Misschien dat ik genetisch goed bestand ben? Ook corona heb ik nooit gehad.”

Is het niet opvallend dat de griep zoveel mensen velt? Je zou denken dat we na corona iets voorzichtiger leven.

“Elk jaar vergeten we hoe ernstig de griep kan zijn. Wat we nu meemaken, is niet uitzonderlijk. We hebben bovendien het geluk dat covid minder circuleert. Anders zou de druk op de zorg héél groot worden. Volgens mij zijn we wel een beetje voorzichtiger geworden: iets meer afstand houden, iets minder handen schudden, iets beter ventileren. Als je dat doet met miljoenen mensen, maakt dat toch een verschil.”

Leeft u anders? Het viel mij op dat u mij de hand schudde.

“Ik ben ook voorzichtiger geworden. Maar dat ik anders leef, is vooral door de bedreigingen. Op advies van de veiligheidsdiensten is mijn leven onvoorspelbaar geworden. Ik neem elke dag een andere route naar huis en doe dat nooit op hetzelfde uur. Als ik ergens een lezing geef, zijn burgemeester en politie verwittigd.”

Meent u dat? Is dat nog altijd nodig?

“Ik krijg nog elke dag een pak haatberichten, tot en met doodsbedreigingen. Meestal op sociale media, soms via mail. Wat ik niet had verwacht, is dat het elk jaar erger en erger zou worden. Januari was erger dan januari vorig jaar. Volgens mij heeft de verkiezing van Trump de extreemrechtse burger extra moed gegeven. Maar goed: ik trek mij dat niet aan. Het is een gewoonte geworden.”

Is dat echt zo? Ik kan dat bijna niet geloven.

“Soms is het een last, zeker praktisch. Maar ik laat mij niet intimideren. Ik ga niet zwijgen omdat ik bedreigd word. Ik wist vijf jaar geleden waaraan ik begon. Ik wist dat het applaus niet zou blijven duren. Een pandemie eindigt altijd met malcontente mensen. Ofwel waren de maatregelen te streng, ofwel waren er te veel doden.”

“Ik heb veel respect voor het feit dat Bart De Wever premier wil worden in deze moeilijke tijden”

Er is een verschil tussen malcontent zijn en iemand met de dood bedreigen.

“(knikt) De hardnekkigheid van de mensen die mij dood of in de gevangenis willen, verbaast mij wel. Dat had ik niet verwacht. Terwijl ik vandaag niet meer op tv kom, hè. Het is bijna een religie geworden. Zij zijn ervan overtuigd dat de virologen, en vooral ik dan, massamoordenaars zijn. Dat is wat je heel de tijd te horen krijgt.”

Bent u ooit echt aangevallen?

“Kleine dingen: mensen die een taart gooien, de Hitlergroet doen of verbaal agressief zijn op straat en moordenaar roepen. Maar echt geweld probeer je te vermijden door onvoorspelbaar te leven. Wat mij het meeste raakt, is niet zozeer dat een Vlaams Belang-militair (doelt op Jürgen Conings, red.) mij dood wil, maar wél dat die man op Facebook 50.000 aanhangers heeft. Wie zijn die mensen? Als je dan doorklikt naar hun profiel, zie je vooral foto’s waarop zij katjes aaien. Dat vind ik bizar.”

Hoe is dat voor uw gezin?

“Zij zijn bezorgd natuurlijk, maar je probeert hen daarbuiten te houden.”

Zou u bij een volgende pandemie opnieuw een prominente rol opnemen?

“Als ik dan nog niet met pensioen ben? Ja, natuurlijk. Dat is deel van mijn job. In een pandemie is het onze taak om de mensen te informeren. Ik word daar niet extra voor betaald en ik zou dat ook niet willen. Bovendien denk ik dat ik helder kan spreken en voel ik geen zenuwen als de camera’s draaien. Dus waarom zou ik het niet doen?”

Euhm, om niet opnieuw in een safe house te belanden?

“(droog) Dat houdt mij niet tegen.”

Wanneer wist u dat dit virus zó verwoestend zou zijn?

“Dat is gaandeweg gegroeid. Als je begin januari het woord ‘coronavirus’ hoort vallen, weet je dat het serieus wordt. We dachten dat het zoiets zou worden als het SARS-virus in 2003, dat een tiental weken duurde. Eind februari wisten we dat er ingrijpende maatregelen zouden volgen. Daarom sprak ik in De Zevende Dag welbewust over een pandemie, terwijl het dat nog niet officieel was.”

Om de mensen bang te maken?

“(feller) Neen. Angst en paniek zijn emoties die je moet vermijden. Ik wou de mensen bewust maken van wat eraan kwam, en zelfs een beetje bezorgd. Dat was de eerste zondag van de krokusvakantie. Als je dan een zwaar woord gebruikt, kan je een week lang het nieuws domineren. Dat is ook gelukt. Zo hebben we tijd gekregen om de mensen voor te bereiden.”

Namen de regering en minister De Block de zaak even ernstig?

“In het begin niet, neen. Maar ik wil dat ook verschonen. Dat was een ontslagnemende regering. De kabinetten waren leeg aan het lopen. Dan krijg je plots zo’n crisis op je bord. Wie zou dat wel gekund hebben? Had het allemaal wat proactiever gemoeten? Ongetwijfeld wel. De mondmaskers hadden veel eerder besteld moeten worden. Dat was geen goed beleid.”

U bent mild. Er zijn 30.000 Belgen gestorven aan corona. Had dat aantal niet lager kunnen liggen?

“(wikt zijn woorden) Dat is moeilijk om te zeggen. Als je kijkt naar de eindafrekening, zie je dat wij in de middenmoot staan − zoals verhoopt. Het enige wat je kan doen in een pandemie, is een potentieel grote ramp beperken tot een kleine ramp. Daarin zijn we geslaagd. De eerste golf was onvermijdelijk − de tweede golf niet. Daarover ben ik minder mild. Terwijl elke viroloog waarschuwde voor die tweede golf, voerde de regering-Wilmès in september 2020 allerlei versoepelingen door. Dat was totaal onverantwoord. Wij waren daar heel kwaad over. Je kan niet uitsluiten dat die versoepelingen levens hebben gekost.”

Anderen zeggen dat het beleid te veel naar de virologen luisterde.

“Ik haat die opmerking, omdat ze zo fout is. Vraag het iedereen die aan tafel zat: Erika, Steven, Pierre. Wij waren voortdurend in overleg met mensen van andere domeinen: sport, religie, onderwijs, horeca, noem maar op. (op dreef) Ja, wij waren heel zichtbaar tijdens de eerste golf, maar hoe kwam dat? Omdat de ontslagnemende regering zich verstopte. Ik verzeker u: het was voor iedereen een opluchting toen De Croo en Vandenbroucke het overnamen (op 1 oktober 2020, red.). Zij namen wél de verantwoordelijkheid om het zelf uit te leggen.”

Jullie bleven wel kritiek geven in televisiestudio’s?

“Natuurlijk. Als wij niet akkoord gingen, dan zeiden we dat. Dat is onze plicht als virologen.”

‘Het maatschappelijk weefsel is nog altijd ontrafeld door de strenge maatregelen’, zegt toenmalig CD&V-voorzitter Joachim Coens.

“Dat geloof ik niet. De mensen aan het front in Oekraïne en Gaza, die kunnen zeggen dat de samenleving ontrafeld is. Maar er zijn hier geen bommen gevallen, hè. Wat hij wil zeggen, is dat de maatregelen te streng waren. Ik ga daar niet mee akkoord. Wij waren bijlange niet de strengste van de klas. Er zijn landen die de mensen bijna opsloten! Wij behielden de vrijheid om te wandelen en te fietsen.”

Was het beleid niet te streng voor minder kwetsbare groepen zoals jongeren?

“Neen, dat vind ik niet. Iedereen kon het virus overdragen. Daarom hebben we brede maatregelen genomen. In een pandemie mag er ook wel wat solidariteit zijn. Akkoord dat het moeilijk was voor hen, maar het was voor iederéén moeilijk.”

Zijn er dingen die wel anders hadden gemoeten?

“(denkt na) De manier waarop wij omgingen met stervende mensen. Er zijn mensen die eenzaam gestorven zijn. Dat had niet gemogen. Had ik dat meegemaakt in mijn omgeving, ik zou gerevolteerd hebben. Het was op vraag van de grote koepels dat we geen bezoek meer toelieten, omdat bij het personeel het water aan de lippen stond – begrijpelijk. Toch hadden we moeten zoeken naar andere manieren.”

Gedachte-experiment: wat zou er gebeurd zijn als we geen maatregelen hadden genomen?

“Je kan dat niet met zekerheid zeggen, maar wellicht zouden we drie tot vier keer zoveel doden tellen. Dat zou de maatschappij veel meer ontwricht hebben. Critici wijzen dan vaak naar Zweden, maar dat is een foute vergelijking. De mensen wonen daar niet zo dicht bij elkaar en houden sowieso meer afstand. En nog een verschil: als de Zweedse regering iets adviseert, wordt dat netjes opgevolgd. In België zijn we veel sceptischer. Is die maatregel wel op mij van toepassing? Gaat iemand het merken als ik het niet doe? Kan ik het in het belachelijke trekken?”

“Philip Soubry was de ideale eerste patiënt. Stel je voor dat hij dodelijk ziek was. Dan zou er meteen paniek uitgebroken zijn”

Vindt u dat? Mij is toch opgevallen dat de bevolking opmerkelijk volgzaam is. Is het niet zot hoe makkelijk wij de avondklok geslikt hebben?

“Oké, dat klopt ook. Maar was dat zo’n grote moeite? De cafés waren toch gesloten? Dat was trouwens niet de beste maatregel, vond ik. Wat je moet vermijden, is dat mensen feestjes organiseren. Met een avondklok tref je ook de brave mens op het platteland die ’s avond zijn hond wil buitenlaten. Dat had niet gehoeven voor mij.”

Wat is de belangrijkste les die u uit deze pandemie trekt?

“Dat een pandemie geen sprint is, maar een marathon. Dat besef was er al, maar is er nog veel dieper ingedrongen. Aanvankelijk dachten we dat het een tiental weken zou duren. Dat bleek niet te kloppen. Dat wil zeggen dat je ook als viroloog je inspanningen beter moet spreiden. Ik heb in die eerste weken veel te weinig geslapen, omdat we dachten dat het binnenkort voorbij zou zijn.”

Weten we al vanwaar het virus komt? Is dat van een vleermuis in Wuhan?

“Het komt van een vleermuis uit die streek. Maar hoe het naar de mens is gesprongen, weten we nog niet. Komt het uit een labo? Dat kan. Komt het van die dierenmarkt? Dat kan ook. Elke viroloog zal u zeggen dat zo’n levende dierenmarkt een heel slecht idee is. Maar voor mij doet het er minder toe vanwaar het komt. Dat dient alleen maar politieke spelletjes. Als het uit een labo zou komen, zal Trump zeggen dat het allemaal de schuld is van de Chinezen. Wat winnen we daarbij?”

Over Trump gesproken: hij dreigt ermee uw Amerikaanse evenknie Anthony Fauci te vervolgen.

“(pikt fel in) Dat is ziekelijk. Fauci is een gewaardeerd wetenschapper met zestig eredoctoraten op zijn naam. Tot diep na zijn pensioen heeft hij de samenleving diensten bewezen. Trump komt nog niet aan zijn enkels. Robert Kennedy wordt daar nu minister van Volksgezondheid. Dat is waanzinnig. Kennedy is een rabiate antivaxer en complotdenker. Al denk ik dat de mantel van de macht ervoor zal zorgen dat hij zulke zotte praat niet meer uitkraamt. Dat is het enige geruststellende.”

Hoopt u dat in eigen land Frank Vandenbroucke (Vooruit) bevoegd blijft?

“Dat zou een goede keuze zijn. Frank rijdt een sterk parcours. Ik heb graag met hem samengewerkt, maar niet alleen met hem, hoor. Ook met bijvoorbeeld Zuhal Demir en Bart De Wever. N-VA is niet meer de harde partij van tien jaar geleden. Ik heb Bart een beetje leren kennen en ik heb veel respect voor het feit dat hij premier wil worden in deze moeilijke tijden. Er valt voor hem weinig eer te halen uit de besparingen, maar toch doet hij het. Al weet ik zeker dat hij met zijn hart liever burgemeester van Antwerpen zou blijven.”

En zeggen dat u op de stoel van Vandenbroucke had kunnen zitten. Waarom zei u neen toen Conner Rousseau u destijds de vraag stelde?

“Ik heb die vraag nooit expliciet gekregen. Ik heb wel de vraag gekregen om in de politiek te stappen, ook van andere partijen. Ik weet dat ik zou standhouden in die wereld, maar ik doe mijn job als professor te graag en ben niet bereid om die daarvoor op te geven.”